Deus caritas est magazine - AfricA - Brothers of Charity
←
→
Page content transcription
If your browser does not render page correctly, please read the page content below
deus caritas est magazine Brothers of Charity | Broeders van Liefde | Frères de la Charité Vol. 12 | #3 | nov 2012 focus Africa 1 magazine | 2012 # 03
deus editorial A new evangelisation Een nieuwe evangelisatie 03 caritas Une nouvelle évangélisation est ethiopia magazine Gefersa, a great challenge Gefersa, een grote uitdaging 08 Gefersa, un grand défi Vol. 12 | #3 | nov 2012 burundi A new step in Gitega Een nieuwe stap in Gitega 12 Un pas en avant à Gitega belgium Opening of “Our School” in Ursel Opening “Onze School” in Ursel 15 Ouverture de “Notre École” à Ursel tanzania In memoriam | John Mary, Mwalimu In memoriam | John Mary, Mwalimu 18 In memoriam | John Mary, Mwalimu côte d’ivoire Cover: Higher education in Butare (p.22) World Mental Health Day Werelddag van de geestelijke gezondheidszorg 21 Journée mondiale des soins de santé mentale 2 Nu hoger onderwijs in Butare (p.23) L’enseignement supérieur à Butare (p.24) rwanda Higher education in Butare Nu hoger onderwijs in Butare 22 L’enseignement supérieur fait son entrée à Butare DRC Ecole de vie in Goma Ecole de vie in Goma 25 colophon Ecole de vie à Goma Fratelli della Carità 30 Via Giambattista Pagano nr. 35 Associated members i-00167 Roma Aangesloten leden 00-39-06-66.04.901 Membres associés 00-39-06-663.14.66 www.brothersofcharity.org Overview of regional and provincial superiors deus.caritas.est.editor@fracarita.org Overzicht regionale en provinciale oversten Aperçu des supérieurs régionaux et provinciaux 32 — Editor Bro. Dr. René Stockman, Letters of the provincial superiors Superior General — Editorial office Brieven van de provinciale oversten Lettres des supérieurs provinciaux 34 Lieven Claeys, Mathias Van Steenberghe (translations), 43 News from the general administration Jean-Marie Demulier (translations) Nieuws uit het generalaat Sister Ancilla Vanhooff Nouvelles du généralat — Lay-out Filip Erkens In memoriam 45 deus caritas est
editorial A new evangelisation Bro. René Stockman, Superior General O ctober was a busy month in Rome inspiring texts, clearly written, and some- we might say: “Christians know when they as the heart of the Catholic Church. times even more comprehensible than need to speak and when it is better to be si- The Pope opened the Year of Faith, church documents of a later date. lent and allow love to speak through their he commemorated the opening of Vatican With regard to the proclamation of the actions.” John Henry Newman aptly ex- II, 50 years ago, a synod of bishops is be- faith, we are mainly lacking in examples pressed this in his prayer: “Let me preach ing held on the new evangelisation, and nowadays: people who, by their way of you without preaching, not by words but no less than 7 new saints were canonised life, show that they are glad to live life by my example, by the catching force, the on World Mission Sunday, including Sis- in faith and that God and the evangelical sympathetic influence of what I do.” ter Marianne Cope who succeeded Father message are not theoretical concepts to Also as a group, as a congregation and an Damien in Molokai. The most significant them but a life-giving reality; people who organisation, we are facing a challenge. event was the synod of bishops during refuse to be categorised as progressive or How can we make sure that our home, hos- which they are discussing how to convey conservative but who try to believe in an pitals, schools, and other facilities are or faith in a fresh way, particularly in those authentic way, starting from their back- once again become places where the Gos- countries that were evangelised a very ground and in the context in which they pel is embedded in the walls, so to speak? long time ago but that are losing the ties live and work, open to the message that It should remain the Congregation’s great- 3 with their Christian roots due to ongoing the Church sends them and uninhibitedly est concern to put much of its energy into secularisation. We are aware that this is a putting this message into practice, with this, with the help of its co-workers. Our very important item on the current Pope’s sometimes a very personal touch. first concern should not be how many peo- agenda, and ever since his taking office There are a number of areas in which we, ple we take care of, support, educate, but he has not stopped drawing attention to as a congregation, can work on this new the way in which we are doing it, the ani- the dangers of this downward trend in the evangelisation. mation. Our homes should be and remain West. He recently established a special First of all, it is about the example that we places of preference where evangelisation council for re-evangelisation, and there- can give starting from our personal faith. is done spontaneously, again not just with fore the synod came as no surprise. Religious and people who consciously words, but particularly with an example. As I write this, the synod is still going, so aim to live starting from the Congrega- This is not contrary to the professionalism I will not venture any conclusions. We will tion’s charism that was given to us, will, in that is found there and that also involves have to wait a little while longer for results their own way, allow one or more aspects a great deal of energy. The greatest dan- but, in the meantime, we, as Brothers of of faith to shine in the world. Charity, as it ger, on the other hand, is that this proper Charity, can ask ourselves what this call is lived in the Congregation, is a vital ele- professionalism starts leading a life of its for a new evangelisation can mean for us. ment of Christianity, and when today we own, is detached from the nurturing roots The first time that the term ‘new evange- succeed in binding it to divine love, God’s of charity and degenerates into technic- lisation’ was uttered was during the visit love itself will shine in the world through ity. A sick person, a poor person, a disa- of Pope John Paul II to Belgium and the our charity. This is different from and bled person, or a student will immediately Netherlands, and the then bishops replied more than a purely social activity, than sense in what way he or she is treated. His in a positive way by publishing a ‘Book of philanthropy. Charity is not something or her human dignity will be respected, Faith’. Later, a new catechism for the entire that can be organised; as a congregation, restored, and promoted when he or she is Church was developed, which was drafted we can only create a good environment approached with love and profound soli- by Cardinal Ratzinger, among others. for it. After all, charity takes shape every darity. I believe that, today, we are not lacking time a man becomes a neighbour to an- The new evangelisation is not just an issue in texts. We still have council documents other man and love flows from his heart. for the West in our view. Everywhere we that, although 50 years old, have not lost Perhaps, this is the strongest contribution must watch that God’s love is perceptible any topical quality. This could be an op- to the new evangelisation: becoming peo- and tangible. It will be different in Africa, portune moment to review them, read ple of love in the places where we live and Asia, Europe, and America. However, we them and perhaps rediscover them. Some work, and, without words, showing that will have to continue to ask this question, documents deserve so because these are God is love. Paraphrasing Pope Benedict, individually and as a group, from our own magazine | 2012 # 03
Een nieuwe actions and from our leadership: do we radiate God’s love? We will only radiate God’s love if we ourselves are filled with this love. Or, to quote Newman again: evangelisatie “Stay with me, and then I shall begin to shine as you shine; so to shine as to be a light to others.” In his encyclical letter ‘Deus Caritas Est’, Pope Benedict called it the professionalism of the heart in our Catholic institutions that must take prec- edence over the more technical profes- sionalism. Then, our charity will remain the triad of love, compassion, and active dedication translated into a professional O approach. Let us have the ambition to ktober was een drukke maand in Ik denk dat het vandaag niet ontbreekt put a great deal of energy into this and to Rome als hart van de katholieke aan teksten. We hebben nog de conciliedo- guide others, our co-workers, in this. ¶ kerk. De Paus opende er het jaar cumenten die, alhoewel 50 jaar oud, nog van het geloof, hij herdacht er de opening niets aan hun actualiteit hebben prijsgege- Bro. René Stockman van het tweede Vaticaans Concilie, nu 50 ven. Het kan een uitgelezen moment zijn jaar geleden, er werd een bisschoppensy- om deze opnieuw ter hand te nemen, ze node gehouden over de nieuwe evangeli- te lezen en misschien zelfs te herontdek- satie en op missiezondag werden er niet ken. Sommige documenten verdienen het, minder dan 7 heiligverklaringen uitgespro- want het zijn opvorderende teksten, in ken, waaronder Zuster Marianne Cope die een duidelijke taal geschreven, soms zelfs Our first concern should not Pater Damiaan opvolgde in Molokai. Het meer bevattelijk dan kerkelijke documen- voornaamste evenement was weliswaar de ten die van latere datum zijn. be how many people we take bisschoppensynode waarbij men nadacht Op het ganse gebied van de geloofsverkon- care of, support, educate, hoe men het geloof op een frisse manier diging ontbreekt het vandaag vooral aan kan overbrengen, heel speciaal in die lan- voorbeelden: mensen die door hun levens- but the way in which we are 4 den die reeds heel lang geëvangeliseerd wijze tonen dat ze met blijdschap gelovig doing it, the animation. werden, maar die door de verregaande se- in het leven staan en dat God en de evan- cularisatie de banden met hun christelijke gelische boodschap voor hun geen theo- wortels aan het verliezen zijn. We weten retische begrippen zijn maar een levenge- dat dit een zeer groot aandachtspunt is bij vende realiteit. Mensen die ook weigeren de huidige Paus, en van bij zijn aantreden zich in het progressieve of conservatieve heeft hij niet opgehouden het Westen op kamp te laten indelen, maar die vanuit het gevaar van deze neergaande trend te hun achtergrond en in de context waarin wijzen. Hij richtte recentelijk een speciale ze leven en werken authentiek proberen Raad op voor de herevangelisatie en de sy- te geloven, open voor de boodschap die ze node kwam dan ook helemaal niet als een van de kerk mogen ontvangen en op een verrassing over. onbevangen wijze deze boodschap in de Terwijl ik dit schrijf, is de synode nog vol- praktijk brengend, en dat met soms heel op aan de gang, dus waag ik mij niet om persoonlijke accenten. besluiten te trekken. Het is dus nog even Er zijn alvast een aantal gebieden waarbij wachten op de resultaten, maar ondertus- we als congregatie aan deze nieuwe evan- sen kunnen wij als Broeders van Liefde gelisatie kunnen meewerken. ons de vraag stellen wat deze oproep tot Vooreerst gaat het om dat voorbeeld dat nieuwe evangelisatie voor ons kan beteke- we vanuit ons persoonlijk geloof kunnen nen. geven. Religieuzen en mensen die bewust De eerste maal dat de term “nieuwe evan- willen leven vanuit het congregatiecha- gelisatie” werd uitgesproken was tijdens risma dat ons geschonken werd, zullen het bezoek van Paus Johannes Paulus II op hun wijze één of meerdere facetten van aan België en Nederland, en de bisschop- het geloof in de wereld laten schijnen. De pen uit die tijd hebben alvast positief ge- caritas zoals deze in de congregatie wordt antwoord door een “Geloofsboek” uit te beleefd is een wezenlijk element van het geven. Later is men gekomen tot de nieuwe christendom, en wanneer we er vandaag catechismus voor de ganse kerk die mede in slagen om deze aan de goddelijke liefde onder de leiding van Kardinaal Ratzinger te blijven binden, zal doorheen onze cari- werd samengesteld. tas Gods liefde zelf in de wereld schijnen. deus caritas est
editoriaal En dat is iets anders en iets meer dan een louter sociale activiteit, dan filantropie. De caritas is niet iets dat kan georganiseerd worden, we kunnen er als congregatie al- leen maar de goede omgeving voor creë- ren. Caritas immers krijgt gestalte telkens Op het ganse gebied van een mens voor een andere medemens wordt en de liefde uit zijn hart laat vloeien. de geloofsverkondiging Misschien is dit op dit ogenblik de sterk- ontbreekt het vandaag vooral ste bijdrage aan de nieuwe evangelisatie: door op de plaats waar we leven en werken aan voorbeelden. deze liefdemensen te worden en zonder woorden te tonen dat God liefde is. Paus Benedictus parafraserend zouden we kun- nen zeggen: “Christenen weten wanneer daarentegen dat deze terechte professio- baar en tastbaar kan worden. Het zal 5 ze moeten spreken en weten ook wanneer naliteit een eigen leven gaat leiden, wordt anders zijn in Afrika, in Azië, in Europa het beter is te zwijgen en alleen de liefde losgekoppeld van de voedende wortels die en in Amerika. Maar overal zullen we de doorheen hun daden te laten spreken”. caritas heet en verwordt tot techniciteit. vraag moeten blijven stellen, persoonlijk John Henry Newman verwoordde het tref- Een zieke, een arme, een persoon met een en in groep, vanuit ons eigen handelen en fend in zijn gebed: “Laat mij U prediken beperking en een leerling zal onmiddellijk vanuit ons leidinggeven: stralen we Gods zonder te prediken – niet door woorden, voelen op welke wijze hij of zij behandeld liefde? Maar we zullen alleen maar Gods maar door mijn voorbeeld en door de pak- en bejegend wordt. Zijn of haar menselijke liefde stralen als we zelf vol zijn van deze kende kracht en de aanstekelijke invloed waardigheid zal gerespecteerd, hersteld liefde. Of om het opnieuw met Newman te van wat ik doe”. en gepromoveerd worden wanneer hij of zeggen: “Blijf bij mij, en dan zal ik begin- Maar ook als groep, als congregatie en zij met liefde en met diepe medemenselijk- nen te stralen zoals Gij straalt; zo stralen organisatie staan we voor een uitdaging. heid zal worden benaderd. dat ik een licht moge zijn voor anderen”. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat onze De nieuwe evangelisatie is voor ons dus Paus Benedictus noemde dit in zijn ency- tehuizen, ziekenhuizen, scholen en voor- geen zaak alleen voor het westen. Overal cliek “Deus Caritas est” de professiona- zieningen plaatsen zijn of opnieuw wor- moeten we waken dat Gods liefde voel- liteit van het hart die in onze katholieke den waar het evangelie als het ware in instellingen moet primeren op de meer de muren zit. Het moet de grote bekom- technische professionaliteit. Dan zal onze mernis blijven van de congregatie om caritas de triade blijven van liefde, mede- daar met onze medewerkers heel veel lijden en daadwerkelijke inzet vertaald in energie in te steken. Onze eerste bekom- een professionele aanpak. Laat ons de am- mernis moet niet zijn hoeveel mensen we bitie hebben daar heel veel energie in te verzorgen, begeleiden, opleiden, maar steken en ook anderen, onze medewerkers hoe we dit doen, met welke bezieling dat daarin te begeleiden. ¶ dit gebeurt. Onze tehuizen zouden voor- Onze eerste bekommernis keurplaatsen moeten zijn en blijven waar moet niet zijn hoeveel Br. René Stockman spontaan aan evangelisatie wordt gedaan, opnieuw niet alleen door woorden, maar mensen we verzorgen, vooral door het voorbeeld. En dat is niet begeleiden, opleiden, maar in tegenspraak met de professionaliteit die er terecht heerst en waarin veel ener- hoe we dit doen, met welke gie wordt gestoken. Het grootste gevaar is bezieling dat dit gebeurt. magazine | 2012 # 03
6 L e mois d’octobre fut un mois d’in- récente d’un Conseil spécial pour la nou- tense activité à Rome, cœur de velle évangélisation et le Synode qui lui l’Eglise catholique. Le Pape y pro- fut consacré n’étonnera donc personne. clama l’ouverture de l’Année de la Foi, Alors que j’écris ces lignes, le Synode est commémora l’ouverture du Concile Vati- encore en cours et je ne risquerai pas de can II, il y a cinquante ans, un synode tirer des conclusions. En attendant les épiscopal fut tenu sur la nouvelle évan- résultats, nous pouvons déjà nous deman- gélisation alors que le dimanche des mis- der, en tant que Frère de la Charité, ce que sions, non moins de 7 canonisations ont cet appel à la nouvelle évangélisation si- été prononcées dont celle de Sœur Ma- gnifie pour nous. rianne Cope qui succéda au Père Damien Le terme “nouvelle évangélisation” a été à Molokaï. Le principal événement était, prononcé pour la première fois lors de la sans aucun doute, le Synode des évêques visite papale de Jean-Paul II à la Belgique où l’on étudia la manière de communiquer et aux Pays-Bas, les évêques de l’époque une foi ravivée, marquée d’un souffle nou- lui ayant donné une réplique positive veau, spécialement dans les pays évangé- par la publication du “Livre de la Foi”, lisés depuis très longtemps mais qui, par suivi du nouveau catéchisme pour toute une sécularisation toujours croissante, l’Eglise, co-rédigé sous la conduite du car- sont en train de perdre le lien avec les dinal Ratzinger. racines chrétiennes. Nous savons combien Je crois que nous disposons aujourd’hui il s’agit là d’une préoccupation importante de suffisamment de textes. Les documents pour le Pape actuel qui, depuis son avè- du concile, même s’ils datent d’un demi- nement, n’a cessé de prévenir l’Occident siècle, n’ont rien perdu de leur actualité. des risques liés à ce déclin. L’instauration Sans doute, le moment est-il bien choisi deus caritas est
editorial Une nouvelle évangélisation pour en reprendre la lecture, voir les redé- amour. En paraphrasant les paroles du gner et auquel nous consacrons beaucoup couvrir. Certains documents le méritent Pape Benoît, nous pourrions dire: “Les d’énergie. Le plus grand péril serait de voir pour leur teneur exhortative, la clarté du chrétiens savent quand ils doivent parler ce professionnalisme devenir un objectif langage et une intelligence qui n’a souvent et savent aussi quand il vaut mieux se taire en soi qui, coupé de ses racines carita- rien à envier aux documents ecclésiaux et faire parler seulement l’amour par leurs tives, deviendrait de la pure technicité. Un publiés par la suite. actes”. John Henry Newman l’a formulé malade, un pauvre, ou une personne limi- Dans le champ de la proclamation de la dans une touchante prière: “Laisse-moi tée dans ses facultés tout comme un élève foi, il manque aujourd’hui surtout des te prêcher sans prêcher, non pas par des sentira immédiatement la manière dont il exemples: des hommes et des femmes qui, paroles mais par mon exemple et par la ou elle est traité est considéré. Sa dignité par leur mode de vie, rayonnent la joie force puissante et l’influence contagieuse humaine sera respectée, réhabilitée et pro- de la foi dans leur vie de tous les jours et de ce que je fais.” mue dès qu’il ou elle sera approché avec montrent que Dieu et le message évangé- Mais en tant que groupe, en tant que amour et un profond respect humain. lique, loin d’être des concepts théoriques, congrégation et organisation nous devons Pour nous, la nouvelle évangélisation n’est sont une réalité porteuse de vie. Ces relever un défi. Comment faire pour que pas seulement une affaire de l’Occident. Il personnes refusent d’être progressistes nos maisons, nos hôpitaux, nos écoles et nous faut veiller à ce que l’amour de Dieu ou conservateurs, ils veulent pratiquer nos établissements soient ou redeviennent soit tangible et perçu partout. Cela se fera authentiquement leur foi dans leur cadre ces lieux où l’Évangile se trouve pour ainsi selon des modalités différentes en Afrique, de vie et de travail, ouvert au message de dire ‘dans les murs’. La grande préoccu- en Asie, en Europe et dans les Amériques. 7 l’Eglise, prêts à le mettre en pratique avec pation de la congrégation doit demeurer Partout, nous devons continuer à nous une franche candeur, sans manquer d’y d’y consacrer beaucoup d’énergie avec demander, que ce soit au niveau person- apporter leurs accents très spécifiques. l’ensemble de nos collaborateurs. Notre nel ou collectif, dans la manière de nous Il y a un certain nombre de domaines où premier souci ne doit pas être le nombre comporter et de diriger, si nous rayonnons nous pouvons, en tant que congrégation, de personnes que nous soignons, accom- l’amour de Dieu. Nous ne pourrons rayon- participer à cette nouvelle évangélisation. pagnons, éduquons, mais bien la manière ner l’amour de Dieu que si nous le portons Il s’agit avant tout de donner cet exemple dont nous nous y prenons, et l’esprit qui pleinement en nous-mêmes. Pour citer une au départ de notre propre foi. Des religieux nous anime. Nos maisons doivent être et nouvelle fois Newman: “Reste à mes côtés et des personnes qui désirent vivre selon le demeurer des lieux de prédilection prati- afin que je rayonne comme Tu rayonnes; charisme légué de la congrégation, rayon- quant spontanément l’évangélisation, pas que je sois une lampe pour autrui éclairée neront, à leur manière, une ou plusieurs seulement par des paroles mais avant tout par Ta lumière: aucun rayon ne sera mien. facettes de la foi dans le monde. La charité par l’exemple. Cela ne va nullement à l’en- Je ne serai que le faisceau de Ta lumière telle que vécue dans notre congrégation contre du professionnalisme qui doit y ré- parvenant aux autres à travers moi.”. Le est un élément essentiel de la chrétienté et pape Benoît appela cela dans son ency- si nous réussissons aujourd’hui à la lier à clique “Deus Caritas est” le professionna- l’amour divin par nos œuvres caritatives, lisme du cœur qui doit primer dans nos l’amour de Dieu lui-même, brillera sur établissements catholiques sur celui d’un terre. Voilà ce qui dépasse de loin le cadre ordre plus technique. Alors, notre charité de la simple philanthropie ou de l’action demeurera fondée sur la triade de l’amour, purement sociale. La caritas ne se laisse de la compassion et de l’engagement ef- pas organiser, nous ne pouvons, en tant Notre premier souci ne fectif traduit en termes d’approche profes- que congrégation, qu’en créer l’environne- sionnelle. Ayons l’ambition de produire un doit pas être le nombre de ment propice. La charité prend forme dès grand effort en ce sens et d’y guider égale- que l’homme se fait le semblable de l’autre personnes que nous soignons, ment les autres qui collaborent et œuvrent et que l’amour s’épanchera de son cœur. avec nous. ¶ accompagnons, éduquons, Sans doute est-ce la manière de contribuer aujourd’hui au mieux à la nouvelle évan- mais bien la manière dont Fr. René Stockman gélisation: en devenant dans notre cadre nous nous y prenons, et de vie et de travail ces porteurs d’amour ˘ rene.stockman.fc@fracarita.org qui, sans paroles, montrent que Dieu est l’esprit qui nous anime. magazine | 2012 # 03
ethiopia gefersa, a great challenge I n November 2011, the archbishop of Brothers of Charity participated. It was Addis Ababa came to our General more of a preliminary meeting with an House with a rather special request: evaluation of the first months of work. would the Brothers of Charity be willing to Somewhat proudly, we were able to eluci- assume the responsibility of the psychiat- date the accomplishments of the brothers. ric rehabilitation centre in Gefersa. We had Along with Mr. Philippe De Meyer, who visited this centre during our visit to Addis joined us from the International Institute Ababa, also on the archbishop’s request. Canon Triest to work with the brothers for We vividly remembered the gloomy atmos- about 3 weeks and set up an initial plan, phere. About 150 chronic psychiatric pa- they had written out their mission, which tients were living in an old barracks. They the meeting approved. A first screening were transferred by the only psychiatric of the hospitalised patients and an in- centre in Ethiopia to spend the rest of their tense search for family members resulted life there. It was an actual asylum without in the fact that we were able to reunite 20 deal of work on a social level but that this any form of care or therapy, and they had patients with their families. During our group of people was still being neglected. probably never heard of the possibility to visit we noticed that the old dormitories, This would now also be a thing of the past rehabilitate chronic psychiatric patients. which were still being used, looked quite thanks to the coming of the brothers to However, the new building next to the tidy. The new refectory was already being Gefersa. barracks was quite a hopeful sight. This used and the distribution of medication The next day, we received the perpetual was a realisation of the National Initiative was organised from the new building. profession of Bro. Eric. During the celebra- for Mental Health in Ethiopia or NIMHE, Before bringing the 140 patients to their tion, we frequently heard the name ‘Gefer- which was established by a few private new place of residence, we awaited the ar- sa’ as though it were part of the identity of 8 persons and had the support of the First rival of a new group of nurses, which the the Brothers of Charity. No, our charism Lady of Ethiopia. An Italian company, Sa- government had promised us, yet we also was no longer a theoretical concept that lini, which coordinates large building pro- looked into the matter of how to speed up we were trying to teach candidates but jects in Ethiopia, had taken on the task, in the process of transferring the patients to over the past three months it had become cooperation with NIMHE, to build pavil- their new home. The person in charge of a reality; it was tangible. A first step was ions where the patients would find a new the nursing staff anecdotally told us that taken to be truly present as a Congregation home. However, by January 2011, these they had collected no less than 20 kilos in Ethiopia, sooner than expected. During were still empty as no one could be found worth of shackles, which were still used to the archbishop’s visit to Rome, we referred to take on the management of this new chain the patients, right up until the mo- to our common patron saint. After all, the enterprise. There were contacts with the ment that brothers arrived. This was now a archbishop is a Vincentian, member of the Sisters of Cottolengo, however they pulled thing of the past. Then there was the con- Congregation of the Mission, a Lazarist. He out later on as they did not think it feasible cern of how to motivate 75 staff members also knew Saint Vincent’s winged words: to continue care with the staff at hand. Not to improve their dedication to the care of “We must walk with Providence, not too knowing what else to do, NIMHE placed the patients. After all, for years they had fast and not too slowly.” Was his visit not the entire initiative in the hands of the been used to working without supervi- government, which, in turn, appealed to sion, or not to work at all. The brothers the Church, and so the archbishop called could probably use some help and support on the Brothers of Charity. from the outside in this matter. Meanwhile, the brothers have been work- In the afternoon, we had the occasion to ing in Gefersa for more than 3 months. meet the bishops of Ethiopia who were The brothers in Gefersa Four brothers were selected and they having a conference. At their request, we face a difficult task. were motivated to take on their task: Bro. were able to present the Congregation However, the patients are Eric for the general management, Bro. Al- after which they expressed their high ex- fred as the head of the nursing staff, Bro. pectations for us. For them, Gefersa was there to motivate them Ackim is in charge of the social services, a real challenge to present themselves as every day to dedicate and Bro. Jean-Pierre will oversee the logis- the Church in Ethiopia in a way of service. tics. On 23 April 2012, the establishment Someone said that a taxi driver told him themselves in the spirit meeting of the newly formed association that when he saw a psychiatric patient of Saint Vincent’s took place. In addition to the government wandering the streets, he observed that and the Catholic Church, NIMHE and the the Catholic Church does indeed do a great ‘Davantage’. deus caritas est
ethiopië gefersa, een grote uitdaging I n november 2011 kwam de aartsbis- Ondertussen zijn de broeders reeds meer schop van Addis Abeba naar ons ge- dan 3 maanden actief in Gefersa. Vier neralaat met een wel speciale vraag: broeders werden geselecteerd en gemo- zouden de Broeders van Liefde de verant- tiveerd om de taak op te nemen: Br. Eric woordelijkheid kunnen opnemen van het voor het algemeen management, Br. Alf- psychiatrisch rehabilitatiecentrum in Ge- red voor de verpleegkundige leiding, Br. fersa. We hadden dit centrum bezocht tij- Ackim voor de sociale dienst en Br. Jean- a sign of Providence for our Congregation, dens ons eerste bezoek aan Addis Abeba, Pierre voor de logistieke dienst. Op 23 april and were we not challenged to walk with eveneens op aanwijzing van de aartsbis- 2012 had de stichtingsvergadering plaats this Providence, not too fast and not too schop. van de nieuw opgerichte vereniging waar- slowly? We could have given an answer En we herinnerden ons levendig de tries- in naast de overheid en de katholieke kerk relatively quickly as the General Council tige sfeer die er heerste. In een oude kazer- ook “NIMHE” en de Broeders van Liefde gathered a few weeks later and as this ne leefden een 150-tal chronische psychi- participeren. Het werd eerder een kennis- request presented the Congregation with atrische patiënten die er vanuit het enige makingsvergadering met evaluatie van de more than a challenge. We had indeed psychiatrisch centrum van Ethiopië waren eerste maanden werken. Met enige fier- seen the sad living conditions of these geplaatst om er de rest van hun leven te heid konden de broeders hun verwezenlij- 9 people, their hopeless situation in these verblijven. Het was echt een asiel zonder kingen toelichten. Samen met Dhr. Philip- old barracks, and now we were going to enige vorm van verzorging noch therapie, pe De Meyer, die vanuit ons International help them in their resurrection towards a en wellicht had men er nog nooit gehoord Institute Canon Triest was overgekomen better and more humanly dignified exist- over de mogelijkheid om chronische psy- om een 3-tal weken met de broeders sa- ence. There is no better way to live and re- chiatrische patiënten te rehabiliteren. men te werken en een eerste planning op alise our charism, is there? Hoopgevend was wel de nieuwbouw die te stellen, hadden ze ook hun missie uit- The brothers in Gefersa face a difficult naast de kazerne was verrezen, een reali- geschreven die door de vergadering werd task. However, the patients are there satie van het “National Initiative for Men- goedgekeurd. Door een eerste screening to motivate them every day to dedicate tal Health in Ethiopia” (NIMHE) dat door van de opgenomen patiënten en een in- themselves in the spirit of Saint Vincent’s een aantal particulieren was opgericht tense zoektocht naar de familie, konden ‘Davantage’ and to continue to walk with en de steun had gekregen van de “First reeds 20 patiënten naar hun familie wor- Providence. It will be a glorious day when Lady” van Ethiopië. Een Italiaanse on- den teruggebracht. Bij het bezoek viel het the first patients will be able to move into derneming, “Salini”, die in Ethiopië grote op dat de oude slaapzalen, die nog steeds their new home. As we looked through bouwwerken coördineert, had in samen- in gebruik waren, er keurig bij lagen. De the windows, we saw that the beds were werking met “NIMHE” de taak op zich ge- nieuwe refter was wel reeds in gebruik en already made, as an invitation for the fu- nomen om paviljoenen te bouwen waar de ook de medicatiedistributie werd vanuit de ture guests. Murals were painted on the patiënten een nieuwe thuis zouden kun- nieuwbouw georganiseerd. Voor het over- inside walls and the remaining white ar- nen vinden. Maar deze stonden in januari brengen naar de nieuwe gebouwen van de eas are waiting for the patients’ creativity. 2011 nog leeg omdat er niemand werd ge- resterende 140 zieken werd nog gewacht The Salini Group from Rome has made a vonden om het management van deze ver- op de komst van een nieuwe groep ver- beautiful contribution as an expression of nieuwde werking op te nemen. Er waren pleegkundigen die de overheid heeft be- their social commitment by constructing contacten met de Zusters van Cottolengo, loofd, maar tegelijk werd gezocht hoe men this project. They were an important link maar achteraf haakten deze af, omdat ze het overbrengen van de patiënten naar of the chain, of which we, the Brothers of het niet haalbaar achtten om met het be- de nieuwbouw zou kunnen bespoedigen. Charity, are probably the one missing link. staande personeel de zorg verder te zetten. Anekdotisch vertelde de verpleegkundig We hope that this link may be solid; work “NIMHE” gaf ten einde raad het hele ini- verantwoordelijke dat er niet minder dan of men realised by the grace of God. This tiatief in de handen van de overheid, die 20 kilogram aan boeien werd verzameld, story is definitely to be continued! ¶ op haar beurt terug ging aankloppen bij de die tot voor de komst van de broeders nog Kerk, en zo kwam de aartsbisschop bij de werden gebruik om de patiënten vast te Bro. René Stockman Broeders van Liefde. leggen. Dit behoorde nu definitief tot het magazine | 2012 # 03
verleden. Verder was er de bekommernis en vooral tastbaar. Er was een eerste stap samen was en omdat de vraag ons als Con- hoe men de 75 personeelsleden kon moti- gezet om als Congregatie echt aanwezig te gregatie meer dan uitdaagde. We hadden veren om zich beter in te zetten in de zorg zijn in Ethiopië, vlugger dan verwacht. Tij- inderdaad de triestige levenssituatie van van de patiënten. Ze waren immers ge- dens het bezoek van de aartsbisschop aan deze mensen gezien, hun uitzichtloos ver- woon geweest jaren zonder leiding te wer- Rome werd naar onze gemeenschappe- blijven in deze oude kazernegebouwen, en 10 ken, of niet te werken. Wellicht zouden de lijke patroonheilige verwezen. De aartsbis- nu zouden we kunnen meehelpen aan hun broeders hiervoor hulp en ondersteuning schop is immers een Vincentiaan, lid van verrijzenis tot een beter en menswaardiger van buitenaf kunnen gebruiken. de Congregatie van de Missie (Lazarist). bestaan. Konden we op een betere wijze Tijdens de namiddag hadden we de gele- Ook hij kende de gevleugelde uitdrukking ons charisma beleven en waarmaken? genheid om de bisschoppen van Ethiopië van de heilige Vincentius: “We moeten De broeders in Gefersa staan voor een te ontmoeten die in conferentie samen wandelen met de Voorzienigheid, niet moeilijke opdracht. Maar de patiënten zijn waren. We mochten op hun vraag de Con- te vlug en niet te traag”. Was zijn bezoek er dagelijks om hen te motiveren zich in gregatie voorstellen en daarna drukten ze geen teken van de Voorzienigheid naar de geest van Vincentius “davantage” in te hun hoge verwachtingen uit die ze naar de onze Congregatie toe en werden we er niet zetten en verder met de Voorzienigheid te Congregatie toe stelden. Gefersa was voor uitgedaagd om inderdaad met deze Voor- wandelen. Het zal een heuglijke dag wor- hen echt een uitdaging om zich als Kerk in zienigheid op stap te gaan, niet te vlug en den wanneer de eerste patiënten naar de Ethiopië heel dienstbaar te tonen. Iemand niet te traag? We hadden het antwoord re- nieuwbouw kunnen verhuizen. Door de vertelde dat er tijdens een taxirit door de latief vlug kunnen geven, omdat de gene- vensters zagen we de bedden reeds mooi chauffeur, die een psychiatrische patiënt rale raad enige weken later in vergadering opgemaakt, als een uitnodiging voor hun verwaarloosd in de straat zag rondlopen, toekomstige gasten. Op de binnenmuren de opmerking werd gemaakt dat de katho- waren een aantal muurschilderingen aan- lieke Kerk toch heel wat deed op sociaal gebracht en de resterende witte vlakken vlak, maar deze groep mensen nog ver- wachtten op de creativiteit van de patiën- geten was. Dit zou met de komst van de ten. De groep “Salini” uit Rome heeft er broeders in Gefersa nu ook tot het verle- een mooi project neergezet als uiting van den behoren. De broeders in Gefersa hun sociale bewogenheid. Zij waren een ’s Anderendaags mochten we de eeuwige belangrijke schakel in de ketting, waarvan staan voor een moeilijke professie ontvangen van Br. Eric. Tijdens wij als Broeders van Liefde de wellicht nog de viering klonk geregeld de naam “Gefer- opdracht. Maar de patiënten ontbrekende schakel mogen vormen. We sa”, alsof het bij de identiteit van de Broe- hopen dat het een solide schakel mag wor- zijn er dagelijks om hen te ders van Liefde behoorde. Neen, ons cha- den, mensenwerk dat met Gods genade risma was geen theoretisch concept meer motiveren zich in de geest mag worden gerealiseerd. Het is een ver- dat we aan de kandidaten probeerden te haal dat zal worden opgevolgd! ¶ van Vincentius “davantage” onderrichten, maar dat de voorbije drie maanden werkelijkheid was geworden in te zetten. Br. René Stockman deus caritas est
ethiopie gefersa, un grand défi E n novembre 2011, l’archevêque d’Ad- service social et le Fr. Jean-Pierre pour le était maintenant définitivement tournée. dis-Abeba s’était rendu dans notre service logistique. C’est en date du 23 avril On se souciait, en outre, de trouver la meil- généralat pour nous faire part d’une 2012 qu’eut lieu l’assemblée constituant leure manière de motiver les 75 membres demande bien particulière: les Frères de cette nouvelle association à laquelle par- du personnel à s’engager davantage dans la Charité pourraient-ils assumer la res- ticipent plus les des autorités de l’Église les soins des patients. Ils étaient, en effet, ponsabilité du centre de réhabilitation catholique, la “NIMHE” et les Frères de habitués à travailler pendant des années psychiatrique à Gefersa, centre que nous la Charité. Ce fut avant tout l’occasion sans être dirigés ou à ne pas travailler du avions visité auparavant au cours de notre de faire plus amplement connaissance et tout. Sans doute, les frères pourraient-ils, première visite à Addis-Abeba, après y de dresser le bilan des premiers mois de à ce propos, bénéficier d’une aide et d’un avoir été invités par le même archevêque? fonctionnement, bilan au cours duquel appui externe. Et nous nous souvenions encore de la les frères ont pu, non sans fierté, commen- Pendant l’après-midi, nous avons eu l’oc- morne ambiance qui régnait dans cette ter leurs réalisations. Avec M. Philippe De casion de rencontrer les évêques d’Éthio- ancienne caserne désaffectée où près de Meyer, arrivé de notre Institut Internatio- pie réunis pour une conférence. A leur 150 patients psychiatriques chroniques nal Chanoine Triest pour y travailler trois demande, nous avons pu présenter la avaient été placés au départ du seul centre semaines avec les frères et établir un pre- Congrégation, ceux-ci ne manquèrent pas psychiatrique d’Éthiopie afin d’y passer le mier planning, ils avaient, décrit leur mis- de nous faire part des grandes attentes à reste de leurs jours. Il s’agissait d’un asile sion, laquelle reçut l’approbation de l’as- l’égard de la congrégation. Gefersa était privé de la moindre forme de soins ou thé- semblée. À l’issue d’un premier screening pour eux un véritable défi pour le service rapie, où l’on n’avait sans doute jamais des patients admis et une recherche pous- de l’Église en Éthiopie. Quelqu’un nous ra- entendu parler des possibilités de réhabi- sée pour retrouver des membres de leur contait qu’un chauffeur de taxi disait à la litation pour les patients chroniques. La famille, 20 patients ont pu ainsi réintégrer vue d’un patient psychiatrique, qui errait seule lueur d’espoir était le nouveau bâti- leur milieu familial. Lors de la visite, on sur leur route, que si l’Église avait déjà réa- 11 ment apparu aux flancs de la caserne, à pouvait observer que les anciens dortoirs lisé beaucoup de choses sur le plan social l’initiative de “National Initiative for men- toujours en service étaient pimpants. Le en Éthiopie, elle semblait toutefois avoir tal health in Ethiopia” (NIMHE) construit nouveau réfectoire, par contre, avait été oublié ce groupe de personnes. Voilà un par quelques personnes privées ayant ouvert et la distribution des médicaments constat qui avec l’arrivée des frères serait reçu l’appui de la “first lady” d’Éthiopie. était organisée au départ du nouveau bâti- relégué au passé. Une entreprise italienne du nom de “Sali- ment. Pour transférer les 140 malades res- Le lendemain, nous avons pu recevoir les ni”, coordonnant de grands ouvrages en tants vers le nouveau complexe, on atten- vœux perpétuels du Fr. Eric. Lors de la cé- Éthiopie s’était engagée à bâtir en colla- dait encore l’arrivée d’un nouveau groupe rémonie on entendait souvent citer le nom boration avec la “NIMHE” des pavillons d’infirmiers promis par les autorités, on “Gefersa”, comme si cela identifiait les destinés à fournir une nouvelle demeure tenta, d’ores et déjà, d’accélérer le trans- Frères de la Charité. Non, notre charisme aux patients. Toutefois, ceux-ci se trou- fert. L’infirmier en chef nous racontait en n’était pas un simple concept théorique vaient en janvier 2011 encore vides de tout guise d’anecdote que l’on avait rassemblé que nous tentons d’enseigner aux candi- résident, personne n’ayant été trouvé pour non moins de 20 kg de chaînes qui, jusqu’à dats mais était devenu, au cours de ces en assumer le nouveau fonctionnement. l’arrivée des frères étaient encore utilisées trois derniers mois, une réalité tangible. Les contacts entrepris avec les Sœurs de pour enchaîner des patients. Cette page-là La Congrégation venait de faire un pre- Cottolengo n’avaient pu aboutir, celles-ci mier pas pour affirmer sa réelle présence ayant jugé qu’il était impossible de pour- en Éthiopie et ce, plus tôt qu’on ne l’avait suivre les soins avec le personnel existant. prévu.. Pendant la visite de l’archevêque Ne sachant plus trop bien comment s’y à Rome, référence fut faite à notre patron prendre, la“NIMHE” remit l’ensemble du commun étant donné que l’archevêque projet aux mains des autorités lesquelles Les frères se trouvent à était lui-même, membre de la Congréga- approchèrent l’Église, ce qui amena finale- tion vincentienne de la Mission (Laza- ment l’archevêque à s’adresser aux Frères Gefersa face à une mission ristes). Il connaissait lui aussi l’expression la Charité. difficile. Mais les patients célèbre de Saint-Vincent: “Il nous faut Entretemps, depuis plus de trois mois, les cheminer avec la Providence, ni trop vite frères sont déjà actifs à Gefersa. Quatre sont là pour nous inciter ni trop lentement”. Sa visite ne consti- frères ont été sélectionnés et motivés à chaque jour à nous engager tuait-elle pas un signe que la Providence assumer cette tâche: le Fr. Eric pour la ges- faisait à notre Congrégation, en un temps tion générale, le Fr. Alfred pour la direc- pleinement dans l’esprit du et à un rythme opportuns et n’étions-nous tion des infirmiers, le Fr. Ackim pour le “davantage” de Sint-Vincent. pas mis au défi à cheminer avec celle-ci? magazine | 2012 # 03
A new step La réponse avait pu être donnée assez ra- pidement vu que le conseil général s’était réuni quelques semaines plus tard et que la question constituait un défi majeur à in gitega relever pour la Congrégation. Nous avions, en effet, pu observer les tristes conditions de vie de ces personnes végétant sans au- cune perspective dans cette vieille caserne et nous pourrions maintenant contribuer à leur résurrection vers une meilleure exis- W tence. Comment pouvait-on mieux appli- e visited our old school in Gite- quer et vivre notre charisme? ga and found a very artistic em- We hope that, through Saint Les frères se trouvent à Gefersa face à une blem of the Congregation in the mission difficile. Mais les patients sont là chapel. The Josephite Brother whom we Camillus, our psychiatric pour nous inciter chaque jour à nous en- met by the entrance proudly told us that centre, psychiatric patients gager pleinement dans l’esprit du “davan- the school is still doing well and that the tage” de Sint-Vincent et à cheminer avec la Brothers of Charity have not been forgot- might be treated in a more Providence. Quelle heureuse journée que ten; the emblem next to the tabernacle is humanly dignified way. celle où les premiers patients pourront a constant reminder, after all. He had also prendre possession des nouveaux bâti- heard that we were back in Gitega with a ments. En regardant par la fenêtre, nous new centre for the relief of mentally ill per- pouvions remarquer des lits bien faits sons. Indeed, we were taking the next step government sent them a physician and comme une invitation aux futurs hôtes. in this centre with the inauguration of the four nurses. They are assisted by a few Des peintures murales avaient été réali- hospitalisation department. The ambula- staff members for whom the hospital itself sées à l’intérieur alors que les surfaces tory activity, which was started last year, tries to pay. They are grateful for the Bel- blanches restantes invitent les patients à will now be expanded with limited possi- gian development aid. The new building exprimer leur créativité. Le groupe “Sali- bilities for patient relief. With three dormi- was realised thanks to this support, added ni” de Rome a, en tout cas, mis sur pied un tories with 6 beds each, a refectory, and a with extra means from specific fundrais- beau projet qui témoigne de leur engage- therapy room, all of this in a limited space, ing activities. ment social. Ils ont été un maillon solide Bro. Emile, the director of Saint Camillus, Gitega is an excellent addition to our psy- 12 important dans la chaîne où les Frères de our psychiatric centre, was able to take the chiatric centre in Bujumbura, which was la Charité peuvent apporter un maillon next step in his pioneering work in Gitega. opened in the 1980’s and which went manquant. Nous espérons qu’il puisse On 19 April 2012, this new department through a very difficult period because of s’avérer solide dans cette œuvre que les was consecrated and we met a group of the country’s political instability. Howev- hommes ont pu réaliser par la grâce de patients who receive ambulatory care and er, these past few years, and with a new Dieu. Le récit ne fait que commencer! ¶ treatment. No, we have not been standing impetus, a number of renovations were still in the past year, and in spite of the done, bringing the level of care up. Bujum- Fr. René Stockman difficulties with the recognition and the bura, though the capital of Burundi, has a search for necessary means for our activi- very peripheral location, while Gitega is in ˘ gefersafc@boc-tz.org ties we could finally start hospitalisation. the exact centre of the country. This solves The archbishop of Gitega, who invited us the problem with regard to transport and to come to Gitega, expressed his great sat- the follow-up care of patients, who were isfaction during a brief visit, and he was hospitalised in Bujumbura before. hoping that, in the future, we might be The house for the brothers is still a con- able to find a solution for another need in cern. They are currently living in a rented the area of mental health care: the relief house, which is very well located next to and treatment of priests and religious with the psychiatric centre. It would be an ideal problems. We received a similar request in permanent residence; however, financial Rwanda, in Congo, and in Tanzania. See- constraints prevent us from taking a step ing that we virtually are the only ones in in that direction. Fortunately, the brothers these countries who provide psychiatric understand that not everything can be re- care, it is logical that they ask us. Some alised all at once, and that, in time, a solu- definite steps were taken in Rwanda so as tion will be found. We hope that, through to formulate an effective answer. We do Saint Camillus, our psychiatric centre, this still need to find the necessary means in stigma might disappear and that psychiat- order to realise this. ric patients might be treated in a more hu- The community in Gitega is modest: 2 manly dignified way. The first steps have brothers, Bro. Emile and Bro. Johan, and already been taken. ¶ a novice who is gaining apostolic experi- ence. For the working of the hospital, the Bro. René Stockman deus caritas est
burundi Een nieuwe stap in gitega W e bezochten nog eens onze vroegere school in Gitega en vonden in de kapel een zeer kunstvol embleem van de Congregatie. De Broeder Jozefiet die we aan de ingang ont- moetten vertelde met enige fierheid dat de school het nog steeds goed doet en dat de Broeders van Liefde nog niet vergeten zijn; het embleem naast het tabernakel blijft immers een constante herinnering. En hij had ook vernomen dat we terug in Gitega waren met een nieuw centrum voor de op- vang van geesteszieken. Ja, in dit centrum werd juist de volgende stap gezet met de inauguratie van de hospitalisatieafdeling. De ambulante werking, die reeds vorig jaar is opgestart, zal nu een uitbreiding krijgen met een beperkte opvangmogelijk- heid voor de patiënten. Met drie slaapza- On 19 April 2012, this new department was consecrated. len van 6 bedden elk, een refter en een Op 19 april 2012 kon deze nieuwe afdeling ingezegend worden. 13 therapieruimte, en dat allemaal op een Le 19 avril 2012, cette nouvelle section a pu être inaugurée. beperkte oppervlakte, kon Br. Emile, de directeur van ons psychiatrisch centrum St.- Camillus, een volgende stap zetten in pen ondernomen om er ook een effectief gen. Bujumbura, alhoewel de hoofdstad zijn pionierswerk in Gitega. Op 19 april antwoord op te formuleren. We zullen nog van Burundi, ligt heel perifeer, terwijl Gi- 2012 kon deze nieuwe afdeling ingezegend wel verder naar de nodige middelen moe- tega juist in het centrum van het land ligt. worden en mochten we kennismaken met ten zoeken om dit te kunnen realiseren. Daarmee wordt een probleem op het vlak een groepje patiënten die nu reeds ambu- De communiteit van Gitega is bescheiden: van transport opgelost en kan eveneens lant behandeld en verzorgd wordt. Neen, 2 broeders, Broeders Emile en Johan en één de nazorg van patiënten, die voorheen in er werd het voorbije jaar niet stilgezeten novice die er zijn apostolische ervaring op- Bujumbura waren opgenomen, een opvol- en ondanks de moeilijkheden rond de er- doet. Voor de werking van het ziekenhuis ging krijgen. kenning en het vinden van de nodige mid- ontving men vanuit de overheid reeds een Het woonhuis voor de broeders blijft nog delen voor het functioneren kon nu defini- geneesheer en vier verpleegkundigen die een zorg. Momenteel woont men in een tief gestart worden met de hospitalisatie. worden aangevuld met een aantal mede- huurhuis, zeer goed gesitueerd naast het De aartsbisschop van Gitega, die ons uit- werkers die men vanuit de eigen werking psychiatrisch centrum. Het zou een ideale nodigde om in Gitega opnieuw aanwezig probeert te bekostigen. Ook is men dank- definitieve woonplaats kunnen worden, te zijn, drukte tijdens een kort bezoek zijn baar voor de hulp die vanuit de Belgische maar ook hier zijn het financiële belem- grote tevredenheid uit en hoopte dat we Ontwikkelingssamenwerking wordt ver- meringen die ons verhinderen een stap in in de toekomst ook een antwoord zouden schaft, en ook de nieuwbouw kwam tot deze richting te zetten. Maar de broeders formuleren op een andere nood op het ge- stand dank zij deze steun, aangevuld met begrijpen dat niet alles in eens kan wor- bied van de geestelijke gezondheidszorg: extra middelen, vanuit specifieke acties. den gerealiseerd en dat met de tijd wel een de opvang en behandeling van priesters Gitega is een zeer goede aanvulling op ons oplossing zal worden gevonden. We hopen en religieuzen in moeilijkheden. We kre- psychiatrisch centrum in Bujumbura dat dat via ons psychiatrisch centrum St. Ca- gen een gelijkaardige vraag in Rwanda, en begin de jaren ’80 werd geopend en dat millus ook dit stigma kan verdwijnen en ook in Congo en in Tanzania kwam derge- omwille van de politieke onstabiliteit in dat psychiatrische patiënten op een meer lijke vraag reeds te sprake. Aangezien we het land door een heel moeilijke periode menswaardige wijze mogen worden be- in deze landen quasi de enigen zijn met ging. Maar de laatste jaren heeft men er jegend en. De eerste stappen daartoe zijn psychiatrische zorgverlening is het logisch met een nieuwe elan een aantal vernieu- alvast gezet. ¶ dat deze vraag aan ons wordt gesteld, en wingen doorgevoerd en daarmee de zorg- voor Rwanda werden reeds concrete stap- verlening op een hoger peil kunnen bren- Br. René Stockman magazine | 2012 # 03
You can also read